Đền Cả Du Đồng - Đền thờ Thượng Đẳng thần Bùi Thúc Ngật

Đền Cả Du Đồng (đền Hàng Tổng) thuộc địa phận thôn Vĩnh Thành, xã Đức Đồng, huyện Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh, trước đây thuộc thôn Vĩnh, tổng Du Đồng, phủ Đức Thọ. Đền thờ vị “Lương uy phụ quốc trí dũng hùng lược hiền lương dực bảo trung hưng thượng đẳng thần”.


Thần tên là Bùi Thúc Ngật, dòng dõi công thần triều Lê Bùi Bị, đậu Hương Cống (Cử nhân), giữ chức Chánh đội trưởng, Phó thiên hộ kiêm Tổng giáo quan tại trại quan Đồng Công, người có công tổ chức khai phá đất hoang, chiêu dân lập nên nhiều xóm làng của tổng Du Đồng, truyền bá, mở mang nghề nông trang (nông nghiệp và dâu tằm), mở trường dạy học đầu tiên cho nhân dân cả vùng phía tây huyện Đức Thọ ngày nay. Sau khi ông mất, nhân dân nhớ ơn và lập đền thờ. Các triều vua nhà Lê, Nguyễn đều có sắc phong… Đền Cả Du Đồng quy mô không lớn nhưng vừa là một di tích lịch sử, vừa là một di tích kiến trúc nghệ thuật có giá trị ở huyện Đức Thọ, tỉnh Hà Tĩnh.

Đền Cả Du Đồng cũng là nơi chứng kiến nhiều sự kiện lịch sử, là vị trí tiền tiêu, tiếp nhận lương thực, tuyển mộ quân sĩ của nghĩa quân Phan Đình Phùng trong kháng chiến chống Pháp những năm 1887 - 1888. Là nơi vào năm 1903 - 1904 cụ Phó bảng Nguyễn Sinh Sắc và Nguyễn Sinh Cung (sau này là Bác Hồ) đến dạy học và viếng cảnh, là nơi thành lập Tổng uỷ Du Đồng của Đảng cộng sản Đông Dương năm 1930, là nơi treo cờ đỏ sao vàng vào ngày21 /8/1945 trong cao trào tổng khởi nghĩa tháng Tám 1945. Tuy nhiên đền Cả Du Đồng có giá trị cao hơn cả là một công trình kiến trúc nghệ thuật, tuy quy mô  không đồ sộ nhưng rất đẹp và uy nghiêm, với những mảng chạm khắc tinh xảo tuyệt vời, độc đáo và uyển chuyển.

Kết cấu đền Cả Du Đồng bao gồm cột nanh nhà Tam quan, hạ, trung và thượng điện bố cục theo kiểu chữ Tam ngoảnh mặt về hướng tây nam. Trước đền có một dãy ao hồ quanh năm đầy nước tạo nên thế cận thuỷ cho đền, sau đền có con sông nhỏ Hắc Giang lượn vòng uốn khúc ôm lấy thôn Vĩnh rồi đổ ra sông Ngàn Sâu. Trong số kiến trúc đền, nhà Tam quan là đặc sắc hơn cả, gồm 1 gian 2 vì có hồi văn làm bằng gỗ lim và mít lợp ngói mũi hài, toàn bộ các đường xà kẻ khâu đấm rường và cửa vọng đều được chạm lộng rất tỉ mỉ và tinh xảo với các đề tài dân gian như cảnh trí sinh hoạt tứ quý, các chép vượt vũ Môn, rùa đội cuốn thư. Nhà Tam quan là bình phong để ngăn cách cổng, sân đền với khu vực thờ tự, song đây không chỉ là một công trình kiến trúc mà còn là một tác phẩm điêu khắc nghệ thuật nổi tiếng tại Hà Tĩnh. Vì thế nhân dân trong vùng có câu ca:

“Gác chuông Kẻ Thượng, Hương án Xa lang, Tam quan Tự Đồng”.

Đền Cả Du Đồng là một công trình có sự thống nhất và hoàn thiện cao về  bố cục, kết cấu và kỹ thuật xây dựng, đặc biệt là các mảng chạm khắc gỗ tinh xảo ở nhà Tam quan, Trung điện và Thượng điện đã góp phần làm cho ngôi đền không những có giá trị về lịch sử mà còn có giá trị về mặt kiến trúc nghệ thuật, là một di sản văn hoá vô giá.

Đền Cả Du Đồng được xếp hạng “Di tích kiến trúc nghệ thuật” theo Quyết định của Bộ Văn hoá thông tin ngày 30 tháng 8 năm 1991

Hà Tĩnh và Địa chí huyện Đức Thọ
Ảnh: Bùi Quang Hoàn