Bùi Dương Lịch: Cuộc đời thăng trầm
- Chủ nhật - 03/07/2016 22:11
- |In ra
- |Đóng cửa sổ này
Bùi Dương Lịch: Cuộc đời thăng trầm
Đỗ Đăng Huỳnh
Nhắc đến người Đức Thọ (Hà Tĩnh) xưa không thể không nhắc đến Bùi Dương Lịch
(1757 – 1828). Ông không những là vị quan trung liêm mà còn là nhà giáo, nhà
thơ, nhà địa lý, nhà sử học với những tập sách: Bùi gia huấn hài (Sách dạy trẻ của
nhà họ Bùi); Ốc lậu thoại thi văn (Câu chuyện ở nơi nhà dột) Lê quý dật sử (Dật
sử cuối đời Lê; Yên Hội thôn chí (Địa chí thôn Yên Hội); Nghệ An phong thổ ký
(ghi chép về phong thổ Nghệ An - Bùi Dương Lịch chủ biên); Nghệ An chí: (Chép
sơ lược địa chí Nghệ An); Nghệ An ký (Ghi chép về xứ Nghệ An; Thơ Bùi Dương
Lịch... mà giá trị còn nguyên đến hôm nay.
“Lưỡng nguyên từ”, thờ nhà văn hoá Bùi Dương Lịch, di tích lịch sử-văn hoá quốc gia (thôn Hội Đông)
Đánh giá về Bùi Dương Lịch, đương thời khó biết ông là người thế nào, nên thời ấy, có bài
tán chê bai ông:
“Lê triều cử tiến sĩ
Tây ngụy sĩ hàn lâm.
Bản triều vi đốc học,
Từ hải cộng tri âm”.
(Nghĩa là: Triều Lê đỗ tiến sĩ, thời ngụy Tây Sơn làm quan hàn lâm, đến triều ta (nhà
Nguyễn) làm đốc học, bốn biển đều biết tiếng ông). Đây là bài mai mỉa sâu cay về Bùi
Dương Lịch. Trong khi đó, thơ ông lại có những câu tự thán:
Kỷ độ giang hà thành biến cải,
Phong ba bất một thử kiên kinh.
(Phu phụ thạch)
(Ý nói, cho dù sông nước có đổi thay nhưng tấm lòng kiên trinh kiên định ấy không bao giờ
bị nhơ bẩn, một lòng luôn hướng về nhà Lê trung hưng).
Khi ông mất, Phương Đình Nguyễn Văn Siêu khắc bia, có bài minh:
Tùng Lĩnh Mai hồ
Công sinh vân hà
Đình thổ long diên
Hung loạn giao sưu
Nguyện hoặc dư vi
Giản cai thị tuần
Thanh đương trọc lưu
Tích thực tuy vi
Dư quang chiếu lân
Địa linh nhân kiệt
Phùng thử kỉ hoàng
Dã đề quyên huyết
Trực phương khí chiết
Thủ an ngã chuyết
Cúc li khả xuyết
Cam toàn khổ tiết
Thìn nhi phát Việt
Đăng hương bất tuyệt.
Dịch:
Tùng lĩnh Mai Hồ
Ông sinh thế nào?
Sân nở dãi rồng
Loạn lạc đòi phen
Nguyện không sai trá
Thềm lan tạm dự
Thanh bạch ô vẩn
Tích thiện vẻ vang
Chiếu rọi xóm làng
Đất thiêng người giỏi
Gặp thời nhương nhiễu
Quyên kêu chảy máu
Giữ nguyên khí tiết
Giữ yên thân mình
Hái cúc bên rào
Cam giữ khổ tiết
Tháng năm phấn phát
Đèn hương không dứt.
Bùi Dương Lịch 裴楊瓑 tự Tồn Thành 存成, hiệu Thạch Phủ 石甫 và Tồn Trai 存齋, sinh năm
Đinh Sửu 1757, đời Cảnh Hưng thứ 18, quê thôn Yên Hội, xã Yên Đồng, tổng Việt Yên,
huyện La Sơn, phủ Đức Thọ, tỉnh Nghệ An (nay là xã Tùng Ảnh, huyện Đức Thọ, tỉnh Hà
Tĩnh). Cha ông, Bùi Quốc Toại, đỗ Hương cống, từng góp sức xây dựng phủ Thiệu Thiên
(Thanh Hóa) với chức Tri Phủ. Bùi Dương Lịch đề cao Nho học hơn cả, nên trong các trước
tác của ông, khó có Đạo nào phảng phất ngoài Đạo Khổng.
Bằng sự thông mình, chăm chỉ, chẳng mấy chốc Bùi Dương Lịch nổi tiếng khắp vùng về sự
hiểu biết và văn tài. Năm Giáp Ngọ 1774, đời Cảnh Hưng thứ 35, Bùi Dương Lịch đỗ Hương
cống, khi đó mới 17 tuổi. Sau ông ra Thăng Long dạy học. Năm 1780, đời Cảnh Hưng thứ
41, ông được bổ Huấn đạo phủ Lý Nhân ở Sơn Nam[1]. Chưa kịp nhận chức thì nghe tin cha
mất, ông từ chối, vội về quê chịu tang. Năm Bính Ngọ 1786, ông được phong Nội hàn viện
cung phụng sứ ngoại lang. Một công việc đòi hỏi kiến thức uyên bác và khả năng sư phạm
cao, đó là việc giảng sách cho vua.
Với tài năng, sức hiểu biết cũng như khả năng truyền đạt của mình, Bùi Dương Lịch được
vua quan tin yêu. Hơn nữa, tính tình ông ôn hòa, không tư lợi nên càng được vua trọng
dụng. Để thỏa chí tang bồng, ông tiếp tục thi Hội, đỗ Hội nguyên. Vào năm Lê Chiêu Thống
thứ nhất, ông đỗ Đình nguyên nhị giáp tiến sĩ, tức Hoàng giáp. Lúc này, anh em nhà Tây
Sơn tiến quân ra Bắc đánh Nguyễn Hữu Chỉnh. Cơn phong ba này đã làm Lê Chiêu Thống
khốn đốn, phải sang cầu viện nhà Thanh. Bùi Dương Lịch không quản ngại đường sá xa xôi
theo chân Chiêu Thống, nhưng đi được mấy dặm thì bị quân Tây Sơn chặn. Ông trở lại
Thăng Long.
Năm 1789, Bùi Dương Lịch đưa mẹ về quê ngoại Đồng Môn, Thạch Hà, Nghệ An ở ẩn, vừa
viết sách vừa dạy học, tránh xa chính trường Tây Sơn đang hình thành sau đại phá quân
Thanh. Ông đã nhất quyết rời bỏ thị phi để có cuộc sống thanh sạch, không muốn dính liếu
gì đến các triều đại khác ngoài triều Lê trung hưng từng gắn bó.
Sau đại thắng quân Thanh, Nguyễn Huệ lên ngôi vua lấy niên hiệu Quang Trung. Giống như
các triều đại mới lên khác, vua Quang Trung, điều đầu tiên cần làm là củng cố triều đại, bình
an muôn dân. Trước chính sách vì dân tộc đó, Bùi Dương Lịch không khỏi áy náy. Một mặt vì
đất nước, mặt khác, ông cũng khá tôn kính tài năng, đức độ và vẻ uy nghiêm của vua
Quang Trung nên đã đồng ý vào triều góp sức xây dựng đất nước. Ông được vua Quang
Trung giao việc dịch sách ở viện Sùng Chính cùng với La Sơn phu tử Nguyễn Thiếp (1723 –
1804).
Công việc đang xuôi chèo mát mái thì vua Quang Trung băng hà, triều chính Tây Sơn rối
ren, viện Sùng Chính đóng cửa, ông trở về quê. Khi vua Gia Long lên ngôi, ông lại bị triệu
hồi ra làm quan, không thể chối từ trước lệnh vua, ông phải nhận chức Đốc học Nghệ An.
Nhưng khoảng thời gian ông phục vụ cho vua Gia Long không được lâu (1805 – 1808) thì
cáo quan về ở ẩn, tập trung cho việc truyền bá tri thức đến cuối đời. Năm 1828, Bùi Dương
Lịch mất tại quê nhà, thọ 71 tuổi, thờ tại nhà thờ xã Tùng Ảnh.
Đã hơn 200 năm ngày mất Bùi Dương Lịch, giờ đây, hậu thế đã có cái nhìn rộng, thấu hiểu
về người xưa hơn mới thấy Bùi Dương Lịch là vị quan hết mình cho triều Lê trung hưng. Ông
đã làm những gì có thể để giữ cái tôi trung ấy đến cuối đời. Và hơn hết, Bùi Dương Lịch
không chỉ là vị quan ba triều mà còn là văn tài xuất sắc thời bấy giờ.
_____________________
Tài liệu tham khảo:
1. GS. Nguyễn Huệ Chi, sách ở mục tham khảo, tr. 161-162.
2. Trần Văn Giàu, Sự phát triển của tư tưởng ở Việt Nam từ thế kỷ 19 đến Cách mạng
Tháng Tám (tập 1). Nxb Khoa học xã hội, 1973, tr. 163.
3. http://hobuivietnam.com.vn/index.php?nv=News&at=article&sid=165
4. http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B9i_D%C6%B0%C6%A1ng_L%E1%BB%8Bch
5. http://www.baodanang.vn/channel/6060/201303/bui-duong- lich-lam- quan-3- trieu-
2227021/
6. http://www.thivien.net/viewauthor.php?ID=2422
7. Ốc lậu thoại (Câu chuyện ở nơi nhà dột) của Bùi Dương Lịch
8. Bùi gia huấn hài (Sách dạy trẻ của nhà họ Bùi) của Bùi Dương Lịch
9. http://nguyendu.vn/nd.nsf/tin-hoat- dong-chi-
tiet/nha_nghe_tinh_hoc__bui_duong_lich.html
10. http://www.baohatinh.vn/m/nguoi-que- ta-dat- que-ta/bui- duong-lich- 1757-
1828/47584
11. Phạm Văn Thấm, "Lời giới thiệu" sách Lê quý dật sử. Nxb Khoa học xã hội, 1987.
12. Nguyễn Q. Thắng - Nguyễn Bá Thế, Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam. Nxb Khoa học
xã hội, 1992.
______________
[1] Tức Trấn Sơn Nam (xứ Sơn Nam) có từ thời nhà Lê sơ, bao gồm các tỉnh Hà Nam, Ninh
Bình, Nam Định, Thái Bình và 5 huyện phía Nam Hà Nội ngày nay.
Đỗ Đăng Huỳnh
Nhắc đến người Đức Thọ (Hà Tĩnh) xưa không thể không nhắc đến Bùi Dương Lịch
(1757 – 1828). Ông không những là vị quan trung liêm mà còn là nhà giáo, nhà
thơ, nhà địa lý, nhà sử học với những tập sách: Bùi gia huấn hài (Sách dạy trẻ của
nhà họ Bùi); Ốc lậu thoại thi văn (Câu chuyện ở nơi nhà dột) Lê quý dật sử (Dật
sử cuối đời Lê; Yên Hội thôn chí (Địa chí thôn Yên Hội); Nghệ An phong thổ ký
(ghi chép về phong thổ Nghệ An - Bùi Dương Lịch chủ biên); Nghệ An chí: (Chép
sơ lược địa chí Nghệ An); Nghệ An ký (Ghi chép về xứ Nghệ An; Thơ Bùi Dương
Lịch... mà giá trị còn nguyên đến hôm nay.
“Lưỡng nguyên từ”, thờ nhà văn hoá Bùi Dương Lịch, di tích lịch sử-văn hoá quốc gia (thôn Hội Đông)
Đánh giá về Bùi Dương Lịch, đương thời khó biết ông là người thế nào, nên thời ấy, có bài
tán chê bai ông:
“Lê triều cử tiến sĩ
Tây ngụy sĩ hàn lâm.
Bản triều vi đốc học,
Từ hải cộng tri âm”.
(Nghĩa là: Triều Lê đỗ tiến sĩ, thời ngụy Tây Sơn làm quan hàn lâm, đến triều ta (nhà
Nguyễn) làm đốc học, bốn biển đều biết tiếng ông). Đây là bài mai mỉa sâu cay về Bùi
Dương Lịch. Trong khi đó, thơ ông lại có những câu tự thán:
Kỷ độ giang hà thành biến cải,
Phong ba bất một thử kiên kinh.
(Phu phụ thạch)
(Ý nói, cho dù sông nước có đổi thay nhưng tấm lòng kiên trinh kiên định ấy không bao giờ
bị nhơ bẩn, một lòng luôn hướng về nhà Lê trung hưng).
Khi ông mất, Phương Đình Nguyễn Văn Siêu khắc bia, có bài minh:
Tùng Lĩnh Mai hồ
Công sinh vân hà
Đình thổ long diên
Hung loạn giao sưu
Nguyện hoặc dư vi
Giản cai thị tuần
Thanh đương trọc lưu
Tích thực tuy vi
Dư quang chiếu lân
Địa linh nhân kiệt
Phùng thử kỉ hoàng
Dã đề quyên huyết
Trực phương khí chiết
Thủ an ngã chuyết
Cúc li khả xuyết
Cam toàn khổ tiết
Thìn nhi phát Việt
Đăng hương bất tuyệt.
Dịch:
Tùng lĩnh Mai Hồ
Ông sinh thế nào?
Sân nở dãi rồng
Loạn lạc đòi phen
Nguyện không sai trá
Thềm lan tạm dự
Thanh bạch ô vẩn
Tích thiện vẻ vang
Chiếu rọi xóm làng
Đất thiêng người giỏi
Gặp thời nhương nhiễu
Quyên kêu chảy máu
Giữ nguyên khí tiết
Giữ yên thân mình
Hái cúc bên rào
Cam giữ khổ tiết
Tháng năm phấn phát
Đèn hương không dứt.
Bùi Dương Lịch 裴楊瓑 tự Tồn Thành 存成, hiệu Thạch Phủ 石甫 và Tồn Trai 存齋, sinh năm
Đinh Sửu 1757, đời Cảnh Hưng thứ 18, quê thôn Yên Hội, xã Yên Đồng, tổng Việt Yên,
huyện La Sơn, phủ Đức Thọ, tỉnh Nghệ An (nay là xã Tùng Ảnh, huyện Đức Thọ, tỉnh Hà
Tĩnh). Cha ông, Bùi Quốc Toại, đỗ Hương cống, từng góp sức xây dựng phủ Thiệu Thiên
(Thanh Hóa) với chức Tri Phủ. Bùi Dương Lịch đề cao Nho học hơn cả, nên trong các trước
tác của ông, khó có Đạo nào phảng phất ngoài Đạo Khổng.
Bằng sự thông mình, chăm chỉ, chẳng mấy chốc Bùi Dương Lịch nổi tiếng khắp vùng về sự
hiểu biết và văn tài. Năm Giáp Ngọ 1774, đời Cảnh Hưng thứ 35, Bùi Dương Lịch đỗ Hương
cống, khi đó mới 17 tuổi. Sau ông ra Thăng Long dạy học. Năm 1780, đời Cảnh Hưng thứ
41, ông được bổ Huấn đạo phủ Lý Nhân ở Sơn Nam[1]. Chưa kịp nhận chức thì nghe tin cha
mất, ông từ chối, vội về quê chịu tang. Năm Bính Ngọ 1786, ông được phong Nội hàn viện
cung phụng sứ ngoại lang. Một công việc đòi hỏi kiến thức uyên bác và khả năng sư phạm
cao, đó là việc giảng sách cho vua.
Với tài năng, sức hiểu biết cũng như khả năng truyền đạt của mình, Bùi Dương Lịch được
vua quan tin yêu. Hơn nữa, tính tình ông ôn hòa, không tư lợi nên càng được vua trọng
dụng. Để thỏa chí tang bồng, ông tiếp tục thi Hội, đỗ Hội nguyên. Vào năm Lê Chiêu Thống
thứ nhất, ông đỗ Đình nguyên nhị giáp tiến sĩ, tức Hoàng giáp. Lúc này, anh em nhà Tây
Sơn tiến quân ra Bắc đánh Nguyễn Hữu Chỉnh. Cơn phong ba này đã làm Lê Chiêu Thống
khốn đốn, phải sang cầu viện nhà Thanh. Bùi Dương Lịch không quản ngại đường sá xa xôi
theo chân Chiêu Thống, nhưng đi được mấy dặm thì bị quân Tây Sơn chặn. Ông trở lại
Thăng Long.
Năm 1789, Bùi Dương Lịch đưa mẹ về quê ngoại Đồng Môn, Thạch Hà, Nghệ An ở ẩn, vừa
viết sách vừa dạy học, tránh xa chính trường Tây Sơn đang hình thành sau đại phá quân
Thanh. Ông đã nhất quyết rời bỏ thị phi để có cuộc sống thanh sạch, không muốn dính liếu
gì đến các triều đại khác ngoài triều Lê trung hưng từng gắn bó.
Sau đại thắng quân Thanh, Nguyễn Huệ lên ngôi vua lấy niên hiệu Quang Trung. Giống như
các triều đại mới lên khác, vua Quang Trung, điều đầu tiên cần làm là củng cố triều đại, bình
an muôn dân. Trước chính sách vì dân tộc đó, Bùi Dương Lịch không khỏi áy náy. Một mặt vì
đất nước, mặt khác, ông cũng khá tôn kính tài năng, đức độ và vẻ uy nghiêm của vua
Quang Trung nên đã đồng ý vào triều góp sức xây dựng đất nước. Ông được vua Quang
Trung giao việc dịch sách ở viện Sùng Chính cùng với La Sơn phu tử Nguyễn Thiếp (1723 –
1804).
Công việc đang xuôi chèo mát mái thì vua Quang Trung băng hà, triều chính Tây Sơn rối
ren, viện Sùng Chính đóng cửa, ông trở về quê. Khi vua Gia Long lên ngôi, ông lại bị triệu
hồi ra làm quan, không thể chối từ trước lệnh vua, ông phải nhận chức Đốc học Nghệ An.
Nhưng khoảng thời gian ông phục vụ cho vua Gia Long không được lâu (1805 – 1808) thì
cáo quan về ở ẩn, tập trung cho việc truyền bá tri thức đến cuối đời. Năm 1828, Bùi Dương
Lịch mất tại quê nhà, thọ 71 tuổi, thờ tại nhà thờ xã Tùng Ảnh.
Đã hơn 200 năm ngày mất Bùi Dương Lịch, giờ đây, hậu thế đã có cái nhìn rộng, thấu hiểu
về người xưa hơn mới thấy Bùi Dương Lịch là vị quan hết mình cho triều Lê trung hưng. Ông
đã làm những gì có thể để giữ cái tôi trung ấy đến cuối đời. Và hơn hết, Bùi Dương Lịch
không chỉ là vị quan ba triều mà còn là văn tài xuất sắc thời bấy giờ.
_____________________
Tài liệu tham khảo:
1. GS. Nguyễn Huệ Chi, sách ở mục tham khảo, tr. 161-162.
2. Trần Văn Giàu, Sự phát triển của tư tưởng ở Việt Nam từ thế kỷ 19 đến Cách mạng
Tháng Tám (tập 1). Nxb Khoa học xã hội, 1973, tr. 163.
3. http://hobuivietnam.com.vn/index.php?nv=News&at=article&sid=165
4. http://vi.wikipedia.org/wiki/B%C3%B9i_D%C6%B0%C6%A1ng_L%E1%BB%8Bch
5. http://www.baodanang.vn/channel/6060/201303/bui-duong- lich-lam- quan-3- trieu-
2227021/
6. http://www.thivien.net/viewauthor.php?ID=2422
7. Ốc lậu thoại (Câu chuyện ở nơi nhà dột) của Bùi Dương Lịch
8. Bùi gia huấn hài (Sách dạy trẻ của nhà họ Bùi) của Bùi Dương Lịch
9. http://nguyendu.vn/nd.nsf/tin-hoat- dong-chi-
tiet/nha_nghe_tinh_hoc__bui_duong_lich.html
10. http://www.baohatinh.vn/m/nguoi-que- ta-dat- que-ta/bui- duong-lich- 1757-
1828/47584
11. Phạm Văn Thấm, "Lời giới thiệu" sách Lê quý dật sử. Nxb Khoa học xã hội, 1987.
12. Nguyễn Q. Thắng - Nguyễn Bá Thế, Từ điển nhân vật lịch sử Việt Nam. Nxb Khoa học
xã hội, 1992.
______________
[1] Tức Trấn Sơn Nam (xứ Sơn Nam) có từ thời nhà Lê sơ, bao gồm các tỉnh Hà Nam, Ninh
Bình, Nam Định, Thái Bình và 5 huyện phía Nam Hà Nội ngày nay.